Quy luật thống nhất và đấu tranh đối kháng là quy luật nằm ở vị trí “cốt lõi” của phép biện chứng duy vật. Theo Lênin, “Phép biện chứng có thể được định nghĩa ngắn gọn là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập. Vì vậy, nắm bắt được cốt lõi của phép biện chứng, nhưng nó cần được giải thích và phát triển thêm.
Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập là quy luật nguồn gốc, là động lực cơ bản, phổ biến của mọi quá trình vận động và phát triển.
Theo quy luật này, nguồn gốc và động lực cơ bản, phổ biến của mọi sự vận động, phát triển của vạn vật đều bắt nguồn từ những mâu thuẫn vốn có và khách quan.
1. Khái niệm mâu thuẫn và bản chất chung của mâu thuẫn
– Khái niệm mâu thuẫn
Trong phép biện chứng duy vật, cuộc xung đột là khái niệm dùng để chỉ sự thống nhất giữa các mối quan hệ và sự đấu tranh, chuyển hóa giữa các mặt đối lập của bất kỳ sự vật, hiện tượng nào hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau. Đây là quan niệm biện chứng về mâu thuẫn, khác cơ bản với quan niệm siêu hình về mâu thuẫn. Theo quan niệm siêu hình: mâu thuẫn là mặt đối lập phản lôgic, không có sự thống nhất, không có sự chuyển hóa biện chứng giữa các mặt đối lập.
Các yếu tố tạo nên mâu thuẫn biện chứng là phía đối diện. Khái niệm mặt đối lập dùng để chỉ những mặt đối lập, những thuộc tính, xu hướng vận động của nhau nhưng lại là điều kiện, tiền đề tồn tại của nhau. Ví dụ, điện tích âm và điện tích dương trong nguyên tử, quá trình đồng hóa và dị hóa của cơ thể sống, sản xuất và tiêu dùng trong các hoạt động kinh tế của xã hội…
– Các bản chất chung của mâu thuẫn cuộc xung đột
Mâu thuẫn có tính khách quan và sức mạnh xuyên suốt; Theo Ph.Ăngghen: “Nếu chuyển động cơ học đơn giản tự nó đã chứa đựng những mâu thuẫn, thì tất nhiên các dạng vật chất cao hơn, đặc biệt là sự sống hữu cơ và sự phát triển của sự sống hữu cơ hơn nữa phải chứa đựng những mâu thuẫn… đồng thời là cái này nhưng cũng là cái khác. Vậy, sự sống cũng là mâu thuẫn tồn tại bên trong sự vật và tự nó xử lý, mâu thuẫn thường nảy sinh và tự giải quyết, khi mâu thuẫn không còn thì sự sống cũng không còn và cái chết cũng không còn nữa. Cũng như chúng ta thấy rằng trong lĩnh vực của tâm trí chúng ta, chúng ta không thể thoát khỏi những mâu thuẫn; chẳng hạn như mâu thuẫn giữa năng lực nhận thức vô hạn ở con người với sự tồn tại thực tế của năng lực đó ở con người bị hạn chế bởi hoàn cảnh bên ngoài và bị giới hạn trong khả năng nhận thức, mâu thuẫn này được giải quyết liên tiếp qua nhiều thế hệ, điều này ít nhất thực tế là vô hạn đối với chúng ta, và được giải quyết trong chuyển động đi lên vô hạn.
Mâu thuẫn không chỉ mang tính khách quan, phổ biến mà còn rất đa dạng, phong phú. Tính đa dạng của mâu thuẫn thể hiện ở chỗ, mỗi sự vật, hiện tượng, quá trình đều có thể chứa đựng nhiều mâu thuẫn khác nhau, biểu hiện khác nhau trong những điều kiện lịch sử khác nhau nhất định; Chúng giữ những vị trí, vai trò khác nhau đối với sự tồn tại, vận động và phát triển của sự vật. Cụ thể: mâu thuẫn bên trong và bên ngoài, mâu thuẫn cơ bản và không cơ bản… Trong các lĩnh vực cũng có những mâu thuẫn có bản chất khác nhau tạo nên sự đa dạng, phong phú của các biểu hiện mâu thuẫn.
2. Sự vận động của mâu thuẫn
Trong mọi mâu thuẫn, các mặt đối lập đoàn kết và đấu tranh lẫn nhau.
+ Khái niệm đoàn kết đối nghịch dùng để chỉ mối quan hệ, ràng buộc, không thể tách rời, sự sắp xếp qua lại của các mặt đối lập, mặt này lấy mặt kia làm tiền đề tồn tại. Sự thống nhất của các mặt đối lập cũng bao hàm sự thống nhất của nó. Lenin đã viết: “Bản sắc đối với lời nói (sự thống nhất của chúng, có thể nói, có thể thích hợp hơn, mặc dù ở đây sự phân biệt giữa các từ đồng nhất và sự thống nhất là rất ít quan trọng trong bất kỳ ý nghĩa nào). , cả hai đều đúng)”.
+ Khái niệm Đánh nhau bức tranh đối diện được sử dụng để chỉ xu hướng tương tác, loại bỏ và phủ định lẫn nhau. Hình thức đấu tranh của các đối tượng rất phong phú, đa dạng, tùy thuộc vào tính chất, quan hệ và điều kiện đặc biệt của sự vật, hiện tượng. Quá trình thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập tất yếu dẫn đến sự biến đổi giữa chúng. Sự chuyển hoá giữa các mặt đối lập diễn ra rất phong phú và đa dạng, tuỳ thuộc vào bản chất của các mặt đối lập và vào những điều kiện lịch sử, cụ thể. Ví dụ 1. Cuộc đấu tranh giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản trong chủ nghĩa tư bản. Ví dụ 2. Sự “đấu tranh” giữa lực hút và lực đẩy, giữa đồng hóa và dị hóa, giữa đột biến và di truyền. Ví dụ 3. Cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác trong đạo đức con người, v.v.
Trong liên minh và đấu tranh của các đối thủ, đấu tranh là tuyệt đối và hợp nhất là tương đối, có điều kiện và tạm thời; trong sự thống nhất đã có một cuộc đấu tranh, một cuộc đấu tranh trong đoàn thể của họ.
Theo Lê-nin: “Sự thống nhất (sự phù hợp, đồng nhất, tác dụng ngang nhau) của các mặt đối lập là có điều kiện, có tính chất thời gian, tính tương đối. Sự đấu tranh của các mặt đối lập và bài trừ lẫn nhau là tuyệt đối, cũng như sự phát triển và vận động là tuyệt đối.
Sự tác động qua lại dẫn đến sự chuyển hoá giữa các mặt đối lập là một quá trình. Trong thời gian đầu, mâu thuẫn biểu hiện ở sự khác nhau và phát triển thành hai mặt đối lập. Khi hai mặt đối lập của mâu thuẫn xung đột gay gắt với nhau và khi điều kiện chín muồi chúng sẽ chuyển hoá lẫn nhau thì mâu thuẫn được giải quyết. Mâu thuẫn cũ mất đi, mâu thuẫn mới hình thành, quá trình tác động, chuyển hóa giữa hai mặt đối lập vẫn tiếp tục, làm cho sự vật, hiện tượng luôn vận động, phát triển. Vì vậy, mối quan hệ, tác động, chuyển hóa giữa các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự vận động và phát triển trong thế giới. Lê-nin đã khẳng định rằng: “Sự phát triển là sự đấu tranh giữa các mặt đối lập”.
Phương pháp luận có nghĩa là
– Vì mâu thuẫn có tính khách quan, phổ biến, là nguồn gốc, động lực của sự vận động, phát triển nên trong ý thức và thực tiễn cần tôn trọng mâu thuẫn, phát hiện mâu thuẫn và phân tích đầy đủ. và phát triển. Lê-nin đã nói: “Sự phân đôi của sự thống nhất và sự nhận thức các bộ phận mâu thuẫn của nó… là bản chất của… phép biện chứng”.
Do mâu thuẫn rất đa dạng và phong phú nên trong việc hiểu và giải quyết mâu thuẫn cần có quan điểm lịch sử cụ thể, cụ thể là biết phân tích cụ thể từng loại mâu thuẫn và có phương pháp giải quyết đúng đắn. trong quá trình nhận thức và hoạt động thực tiễn, cần phân biệt đúng đắn vai trò, vị trí của các mâu thuẫn trong từng hoàn cảnh, điều kiện cụ thể; đặc điểm của xung đột đó để tìm ra phương pháp thích hợp nhất để giải quyết từng loại xung đột.